ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ทรงโปรดให้มีการตั้งนามสกุลขึ้นใช้ เพื่อให้เหมือนกับประเทศอื่นๆ โดยให้ตราพระราชบัญญัติขนานนามสกุล พ.ศ.2456 เมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2455 มีผลบังคับใช้ตั้งแต่วันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2456 ที่มาของนามสกุลจึงแตกต่างกันไปตามแต่ที่เจ้าของนามสกุลจะกำหนด เช่น
- มีการพระราชทานนามสกุลให้แก่หลายครอบครัวที่เรียกว่า นามสกุลพระราชทานจำนวน 6,432 นามสกุล
- หลายครอบครัวก็ตั้งนามสกุลตามชื่อของผู้นำของครอบครัวนั้นๆ
- ส่วนมากก็จะตั้งตามราชทินนามของผู้เป็นบรรพบุรุษ (ราชทินนาม หมายถึง นามที่ได้รับพระราชทาน ซึ่งแสดงถึงตำแหน่งหน้าที่ทางราชการของขุนนางผู้นั้น นามพระราชทานนี้อยู่ต่อท้ายบรรดาศักดิ์ (อันได้แก่เจ้าพระยา พระยา พระ หลวง ขุนหมื่น พัน ทนาย ฯ) ในบางกรณี ราชทินนาม พระเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯให้เจ้ากระทรวงแต่งตั้งให้แก่ชนชั้นขุนนางที่ได้รับบรรดาศักดิ์ ดังนั้นราชทินนาม เป็นความดีความชอบที่มอบให้ แก่ชนชั้นปกครอง ซึ่งไม่ได้รับเงินเดือนในสมัยกรุงศรีอยุธยา นอกจากนี้ ราชทินนาม ยังใช้สำหรับสมณศักดิ์ชั้นสัญญาบัตรที่พระเจ้าแผ่นดินพระราชทานแก่พระภิกษุสงฆ์ เช่นเจ้าคณะฯ)
- ไปขอให้ พระภิกษุ/ผู้ใหญ่ ที่ตนเคารพนับถือเป็นผู้ตั้งให้
- ให้เจ้าหน้าที่เป็นผู้ตั้งให้ตามถิ่นที่อยู่อาศัยของครอบครัวนั้นๆ (กรณีนี้เห็นได้ชัดว่าเจ้าหน้าที่คนนั้นมีสติปัญญามากน้อยเพียงใด เพราะบางตำบล นามสกุลแทบจะเหมือนกันหมด บางตำบลก็เหมือนกันทั้งหมดโดยอ้างว่าเป็นลูกหลานของเจ้าเมืองคนเก่า(ก็เหมารวมไปหมดน่ะแหละ ทั้งลูกชาย ลูกสาว ลูกเขย ลูกสะไภ้ น้องผัว น้องเมีย พ่อตา แม่ยาย)
ซึ่งพระราชบัญญัติฉบับนี้ ถูกยกเลิกไปโดยมาตรา 3 ของ
พระราชบัญญัติชื่อบุคคล พ.ศ.2505 ลง 15 พฤศจิกายน 2505
ดังนั้น บรรดาชาวต่างชาติที่รับราชการมียศฐาบรรดาศักดิ์ต่างก็มีนามสกุลสืบทอดสู่ลูกหลานไปด้วยตามกฎหมายนี้ แล้วก็เหมารวมไปถึงบรรดาชาวต่างชาติที่เป็นพ่อค้า คหบดี ชาวบ้านทั่วไป ก็มีโอกาสได้รับนามสกุลไปในคราวนี้เช่นกัน
ในบรรดากลุ่มที่ตั้งนามสกุลขึ้นเองนั้นไม่ได้หมายความว่าจะตั้งขึ้นเองได้ตามอารมณ์เหมือนกับผู้คนในสมัยนี้อย่างแน่นอน เพราะจะต้องสอบถามความเห็นจากบรรพบุรุษเสียก่อน จากเดิม นายมาก ลูกนายสอน หลานเจ้าพระยาตาหวาน เหลนหมื่นทลายภูผา ก็ต้องไปไต่ถามความเห็นจากต้นตระกูลที่มีอายุสูงสุดที่ยังมีชีวิตอยู่ว่าจะใช้นามสกุลอะไร เมื่อตกลงใจได้แล้วจึงไปกระจายข่าวบอกต่อๆ กันไปในบรรดาลูกหลานให้ใช้นามสกุลนี้เหมือนๆ กัน ไม่ว่าลูกหลานเหล่านั้นจะโยกย้ายถิ่นฐานไปอยู่ที่ใด ก็จะต้องมีการส่งข่าวคราวไปถึงจนได้ เพราะมองเห็นถึงความสำคัญของสายเลือดที่สืบต่อกันมา (ส่วนใครจะผ่าเหล่าไปใช้อย่างอื่น ก็มีอยู่บ้าง ตามประสาคน)
จากการคำนวณอายุของพ่อที่เกิดเมื่อปี พ.ศ.2470 (ยังไม่สามารถบืนยันได้ชัดเจนว่าตุณพ่อเกิดที่ไหน ระหว่าง กรุงเทพ กับพระตะบอง) คุณปู่ซึ่งรับราชการอยู่ในขณะนั้น ควรจะมีอายุอยู่่ในช่วง 25 - 30 ปี เป็นอย่างน้อย คาดเดาได้ว่า คุณปู่น่าจะเกิดในช่วง พ.ศ.2440- 2445) ดังนั้น นามสกุล "เพ็ชร์รัตน์" ของคุณปู่ จึงน่าจะตั้งขึ้นตามคุณทวด หรือบรรพบุรุษซึ่งอยู่อาศัยที่บ้านครัว ซอยวัดพระยายัง ในกรุงเทพมหานคร เพราะการกำหนดให้ใช้นามสกุลมีขึ้นในช่วงที่คุณปู่เกิดมาแล้ว
สันนิษฐานได้ว่า นามสกุล "เพชรรัตน์" ในปัจจุบันนี้ หลายต้นตระกูลคงมีการเปลี่ยนแปลงมาจากของเดิมว่า "เพ็ชร์รัตน์" ทั้งสิ้นด้วยเหตุผลด้านนโยบายรัฐนิยมของ จอมพล ป.พิบูลสงคราม แต่เนื่องจากในช่วงปีดังกล่าว บรรพบุรุษที่สืบทอดโคตรเหง้ากันมานานได้แยกย้ายกันไปสร้างครอบครัว หรือประกอบอาชีพ ในต่างถิ่น มีการตั้งรกรากลงหลักปักฐานมั่นคงขยายเผ่าพงษ์สืบต่อกันมา บางส่วนที่รับราชการก็ถูกแต่งตั้งให้ไปรับราชการยังหัวเมืองต่างๆ เช่น ทางเหนือ ทางหลวงพระบาง ฝั่งตะวันออก ทางพระตะบอง เสียมเรียบ ทางใต้ก็จรดมลายู
ซึ่งการแยกย้านกันออกไปนั้นเกิดขึ้นมาอย่างต่อเนื่องยาวนานตั้งแต่ช่วงสมัยปลายกรุงศรีอยุธยา มาจนถึงสมัยกรุงธนบุรี ต่อเนื่องมาจนถึงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ก็ยังมีการเดินทางโยกย้ายไปมาจนกระทั่งถึงสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อชาติตะวันออกเริ่มกระบวนการล่าอาณานิคมกวาดต้อนชาติด้อยพัฒนามาเป็นเมืองขึ้น ทำให้อาาณาเขตของประเทศสยามลดน้อยลงมาเรื่อยๆ คนไทยบางกลุ่มที่ลงหลักปักฐานอยู่บางส่วนไม่สามารถละทิ้งถิ่นกำเนิดหรือที่ทำกิน ก็ต้องคงอยู่ในพื้นที่เดิมต่อไป มีส่วนน้อยที่ยอมย้ายถิ่นฐานกลับเข้ามาอยู่กับบรรพบุรุษในประเทศสยาม
โดยพื้นฐานของความเป็น "คน" ลูกหลานไทยส่วนมากเกือบร้อยเปอร์เซนต์จะไม่ทอดทิ้งบุพการีอย่างเด็ดขาด ไม่ว่าจะย้ายถิ่นฐานไปอยู่ไกลเพียงใดก็จะต้องพาลูกหลานกลับมากราบไหว้บุพการีของตนไม่วันใดก็วันหนึ่ง คนรุ่นเก่าๆ จึงสามารถจดจำได้หมดว่า ปู่ ย่า ชื่ออะไร มีทวด ชื่ออะไร และญาติพี่น้องของปู่ย่ามีใครบ้าง? เรื่องเหล่านี้จึงต้องอาศัยคำบอกเล่าสืบต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่น ดังนั้นชั่วเวลาเพียง 3 ชั่วอายุคนจึงไม่นานนัก เพราะปีหน้า 2556 ก็จะครบ 100 ปีของการมีนามสกุลใช้ในบ้านเรา
คงจะมีเหตุผลอย่างใดอย่างหนึ่ง
ที่ทำให้ คุณปู่เอื้อม ท่านใช้นามสกุลว่า "เพ็ชร์รัตน์" ในปี 2456
ซึ่งช่วงเวลานั้นท่านคงยังไม่บรรลุนิติภาวะ
ผู้ที่เลือกใช้นามสกุลนี้ จึงน่าจะเป็น คุณทวด
และก็แน่นอนว่า คุณพ่อของคุณทวด ก็ย่อมยังมีชีวิตอยู่
และก็เป็นไปได้มากที่ คุณปู่ของคุณทวดก็ยังคงมีชีวิตอยู่
และมีโอกาสสูงเช่นกันที่ คุณทวดของคุณทวด อาจจะยังมีชีวิตอยู่
จึงสรุปได้ว่า ใคร ? เป็นผู้ตัดสินใจเลือกนามสกุลให้ลูกหลานได้ใช้สืบต่อกันมา
ซึ่งไม่ใช่ทั้งคุณพ่อ และคุณปู่ อย่างเด็ดขาด
(หากคิดคำนวณอายุเฉลี่ยห่างกัน 20 ปีตามบัญญัติไตรยางค์ คุณพ่อผมเกิด 2470 คุณปู่เกิด 2450 คุณทวดเกิด 2430 คุณพ่อของคุณทวด 2410 ซึ่งก็จะมีอายุเพียง 46 ปี เมื่อมีการเริ่มใช้นามสกุล)
ต้องขออภัยที่การนำเสนอข้อมูลไม่ต่อเนื่อง และไม่สมบูรณ์ เนื่องจากต้องทำการสืบค้นข้อมูลไปพร้อมๆ กับการเขียนบทควาามทำให้ต้องกลับมาแก้ไขข้อมูลทุกครั้งเมื่อได้รับข้อมูลใหม่มาเพิ่มเติม ไม่ว่ากันนะ
